ภาคเจ้าตรัสการบรรลุโอกาสในที่แคบ แม้เมื่อเนวสัญญานาสัญ-
ญายตนฌานนั้นมีอยู่ ที่แคบก็มีอยู่ อะไรชื่อว่าที่แคบในเนวสัญญา-
นาสัญญายตนฌานนั้น เนวสัญญานาสัญญายตนสัญญายังไม่ดับ
ไปในเนวสัญญานาสัญญายตนฌานนั้น นี้ชื่อว่าที่สดับในเนวสัญญา-
นาสัญญายตนฌานนี้.
อีกประการหนึ่ง ภิกษุ... เพราะล่วงเนวสัญญานาสัญญาย-
ตนฌานโดยประการทั้งปวง บรรลุสัญญาเวทยิตนิโรธ และอาสวะ
ทั้งหลายของเธอย่อมสิ้นไป เพราะเห็นด้วยปัญญา ดูก่อนอาวุโส
โดยนิปปริยายแม้เพียงเท่านี้แล พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสการ
บรรลุโอกาสในที่แคบ.
จบ ปัญจาลสูตรที่ 1

ปัญจาลวรรควรรณาที่ 5

อรรถกถาปัญจาลสูตรที่ 1

ปัญจาลสูตรที่ 1 มีวินิจฉัยดังต่อไปนี้.
บทว่า อุทายี ได้แก่ พระเถระชื่อกาฬุทายี. บทว่า อวิทา
แปลว่า ได้รู้แล้ว. บทว่า ภูริเมธโส แปลว่ามีปัญญามาก บทว่า
โย ฌานมนุพุชฺฌิ พุทฺโธ คือ พระพุทธเจ้า พระองค์ใดได้ตรัสรู้ฌาน.
บทว่า ปฏิลีนนิสโภ ได้แก่ หลีกเร้นอยู่ผู้เดียว และเป็นผู้ประเสริฐ

สูงสุด. บทว่า มุนิ ได้แก่พระพุทธมุนี. บทว่า ปริยาเยน คือโดยเหตุ
อันหนึ่ง. ปฐมฌาน ชื่อว่าบรรลุตามโอกาสโดยเพียงไม่มีความ
คับแคบทางกามเท่านั้น ไม่ทั่วไปทั้งหมด. บทว่า ตตฺรปตฺถิ สมฺพาโธ
ได้แก่ แม้เมื่อยังมีปฐมฌานนั้น ความคับแคบ คือความบีบคั้น
ก็ยังมีอยู่นั่นเอง. บาลีว่า ตตฺถปตฺถิ ดังนี้ก็มี. บทว่า กิญฺจ ตตฺถ
สมฺพาโธ ได้แก่ ก็ในฌานนั้น ชื่อว่าคับแคบอย่างไร. บทว่า
อยเมตฺถ สมฺพาโธ ได้แก่ ความที่วิตกและวิจารยังไม่ดับไปนี้
ชื่อว่า เป็นความคับแคบ คือบีบคั้นอยู่เสมอ. พึงทราบเนื้อความ
ในวาระทั้งหมดโดยอุบายนี้. บทว่า นิปฺปริยาเยน คือไม่ใช่โดย
อาการเดียว อธิบายว่า โดยแท้จริงชื่อว่า ความสิ้นอาสวะ ชื่อว่า
เป็นการบรรลุตามโอกาสเดียวด้วยประการทั้งปวง เพราะละ
ความคับแคบทั้งหมดได้.
จบ อรรถกถาปัญจาลสูตรที่ 1

2. ปฐมกามเหสสูตร

ว่าด้วยกายสักขีบุคคล

[247] อุ. ดูก่อนอาวุโส พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า
กายสักขี ๆ ดังนี้ โดยปริยายเพียงเท่าไรหนอ ๆ พระผู้มีพระ-
ภาคเจ้าจึงตรัสกายสักขี ?
อา. ดูก่อนอาวุโส ภิกษุในธรรมวินัยนี้ สงัดจากกาม ฯลฯ
บรรลุปฐมฌาน และอายตนะนั้นมีอยู่ด้วยอาการใด ๆ เธอย่อม
ถูกต้องอายตนะนั้นด้วยกายด้วยอาการนั้น ๆ ก่อนอาวุโส โดย
ปริยายแม้เพียงเท่านี้แล พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสกายสักขี.
อีกประการหนึ่ง ภิกษุ... บรรลุทุติยฌาน... ตติยฌาน
จตุตถฌาน... และอายตนะนั้นมีอยู่ด้วยอาการใด ๆ เธอย่อมถูกต้อง
อายตนะนั้นด้วยกายด้วยอาการนั้น ๆ ดูก่อนอาวุโส โดยปริยาย
แม้เพียงเท่านี้แล พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสกายสักขี.
อีกประการหนึ่ง ภิกษุ... บรรลุอากาสานัญจายตนะ...
และอายตนะนั้นมีอยู่ด้วยอาการใด ๆ เธอย่อมถูกต้องอาตนะนั้น
ด้วยกายด้วยอาการนั้น ๆ ดูก่อนอาวุโส โดยปริยายแม้เพียงเท่านี้
แล พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสกายสักขี ฯลฯ
อีกประการหนึ่ง ภิกษุ... เพราะล่วงเนวสัญญานาสัญญาย-
ตนฌานโดยประการทั้งปวง บรรลุสัญญาเวทยิตนิโรธ และอาสวะ
ทั้งหลายของเธอย่อมสิ้นไป เพราะเห็นด้วยปัญญา และอายตนะนั้น